Attention Economy & Cancel Culture 

कोविद -१९ विषाणूवर प्रभावी ठरणारी आणि त्याला आटोक्यात आणण्यासाठी  उपयोगी ठरेल अशा रोगप्रतिकारक लस निर्मितीचे  जगभर चाललेले  प्रयत्न आणि त्याला मिळणारे सुरवातीचे सकारात्मक निष्कर्ष  यामुळे या आरोग्य विषयक संकटावर आपण मात करू अशी आशा निर्माण झाली आहे . त्याचमुळे असेल कदाचित या आरोग्य महामारीने निर्माण केलेल्या आर्थिक संकटाची व्याप्ती आणि त्यावरचे उपाय यावर सविस्तर चर्चा होताना दिसतात .  देशाची अर्थव्यवस्था  रुपी किल्ल्याचे  व्यापार उदीम , रोजगार , शेती , वित्त संस्था  असे जे बुरुज असतात ते  काय परिस्थितीत आहेत , कुठे ते पूर्णपणे ढासळले आहेत किंवा कुठल्या बुरुजाला जुजबी डागडुजी करून काम पुढे नेता येईल , कुठल्या बुरुजाने या संकटाचा प्रभावी मुकाबला करत किल्ला लढवीत ठेवला याचा उहापोह देशोदेशीची सरकारे किंवा अर्थतज्ञ करताना दिसत आहेत . 

विन्स्टन चर्चिलने म्हटल्याप्रमाणे " Never Waste a Good Crisis" या उक्तीप्रमाणे अशी जागतिक संकटे  सध्या अस्तित्वात असलेल्या सामाजिक , शासकीय , आर्थिक आणि औद्योगिक व्यवस्था , प्रणाली याचे पुनरावलोकन करण्याची संधी देतात .  त्यातून मग या  संकटाला जबाबदार ठरवून दोषारोप ठेवण्यासाठी काही "Soft Targets " निश्चितच हाती लागतात , तसेच या आपत्तीला इष्टआपत्ती मध्ये परावर्तित करणारे "Change Agent " पण प्रकाशात येतात . लोकानुनयी योजना राबविताना मर्यादित आर्थिक कुवतीमुळे सामाजिक आरोग्य व्यवस्थेची  झालेली दुर्दशा आणि  त्यामुळे या महामारीशी लढताना येणाऱ्या मर्यादा यामुळे मायबाप सरकार निश्चितच "Soft Target " ठरते 

त्याचवेळेला  या आरोग्य संकटाचा मुकाबला  करताना संवादाची , करमणुकीची , खरेदीची , कामाची  गरज घरबसल्या पुऱ्या करणाऱ्या "टेलिकॉम  & इंटरनेट " कंपन्या आणि त्यावर आधारित समाजमाध्यमे (Social Media ) व   त्यातून निर्माण होणाऱ्या Social Commerce किंवा financial Inclusion च्या संधी  यांच्याकडे यजमान पद जाते  या संकटातील "Change Agent " चे . या "Change Agent " मधील म्होरके म्हणजे FAANG Club  अर्थातच फेसबुक , अमेझॉन , अँपल , नेटफ्लिक्स आणि गूगल  या महाकाय जागतिक कंपन्या व त्यांच्यातील Dogfight . 

आपण  कुठला फ़ोन वापरणार , काय पाहणार , किती  मंचावर (Screens)  वर पाहणार, काय विकत घेणार , कसे पैसे भरणार किंवा  कुठली माहिती आपल्याला दिसणार   यासाठी चालू झालेली  जीवघेणी  स्पर्धा म्हणजेच dogfight

आपल्याला   या  स्पर्धेत ओढण्यासाठी वापरले जाणारे हत्यार म्हणजे आपले "Attention ".  यात पणाला लागले आहे  ते  माहिती अणि संवाद विश्वाचे भविष्य। कारण "Attention किंवा लक्ष्यपूवर्क ऐकण्याची  किंवा पाहण्याची वृत्ती " ही मर्यादित आहे आणि "Information  किंवा माहिती " ही अमर्यादित आहे .  त्या अर्थाने ही स्पर्धा त्या मर्यादित Attention वर कब्ज्जा मिळविण्यासाठीचा खटाटोप आहे . 

Attention हा शब्द आपण  रोजच्या जीवनात अनेक अर्थाने वापरतो .  प्रेम (Love ), प्रसिद्धी (Recognition), आज्ञापालन (Obedience), मदत (Help ). असे मानवी भावभावनांचे वेगवेगळे कंगोरे स्पर्शुन जाणारी  अशी ही मानसिक अवस्था आहे . "Attentive Care " मध्ये ती वात्सल्य भावना घेऊन येते तर "Attention .. सावधान " मध्ये कडक शिस्तीची अपेक्षा ठेवते . दुसरीकडे " somebody  propelled into  attention(Limelight ) मध्ये ती प्रसिद्धीशी  हातमिळवणी करते   किंवा " He or She needs attention " मधील सेवाभाव किंवा मदत  ही भावना प्रदर्शित करते . 

पण हेच "Attention " जर भांडवल म्हणून वापरले  आणि " Eyeballs , Clicks , likes , hashtags आणि emojis " या अस्त्रांचा वापर करून अमर्यादित माहिती (Limitless Info ) जर आपण ग्राहकांवर वर्षाव करत राहिलो  तर Communication (संवाद ), Commerce ( व्यापार ), Information ( माहिती ) आणि  inclusion (सर्वसमावेशकता ) या वर आधारित जी अर्थव्यवस्था जन्माला आली ती म्हणजे " Digital Economy " किंवा " Information Economy".  संवादापासून ज्ञानापर्यंत आणि मनोरंजनापासून ते व्यापारापर्यंत  विस्तार असणाऱ्या या अर्थव्यवस्थेचे भांडवल जे मर्यादित आहे  ते म्हणजे "Attention " म्हणून  १९७१ साली नोबेल विजेते मानसशात्रज्ञ आणि अर्थतज्ञ  हर्बर्ट सिमोन यांनी  या व्यवस्थेला " Attention Economy " असे नाव दिले . 

मानसशास्त्रीय  व्याख्येनुसार "Attention " म्हणजे " मनाची अशी अवस्था जिथे सर्व  शक्ती किंवा लक्ष्य एखाद्या गोष्टीवर केंद्रित करणे आणि  बाकीच्या गोष्टीचा तात्पुरता विसर पडणे ." यावरून आपल्या लगेच लक्षात येईल की  "Attention " ही एक अशी गोष्ट आहे जे ठरविते की  आपण काय पाहतो आणि त्या पाहिलेल्या गोष्टीबद्दल आपण काय कृती करतो  म्हणून  या नवीन माहिती आधारित इकॉनॉमी मध्ये सर्वात  महत्वाचा asset जर कोणता असेल तर हे " Attention ".  आणि  दुसरीकडे आहे अमर्याद अशी माहिती .  वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरम  च्या अहवालानुसार  दर दिवशी ४६३ एक्क्साबीट्स एवढ्या  प्रचंड डेटा किंवा माहितीची देवाणघेवाण केली जाते . समजायला सोपे म्हणून  हा डेटा  म्हणजे रोज २२ करोड DvD निर्माण केल्याच्या बरोबरीचा आहे . 

कोणत्याही वस्तू किंवा सेवा व्यापाराचा एक नियम असतो तो म्हणजे  मागणी आणि पुरवठा यातील संतुलन जे बाजाराच्या नियमाप्रमाणे  त्या व्यापारातील वस्तू किंवा सेवेचा बाजारभाव (Right Price ) ठरविते .हा नियम जर आपण "Attention Economy " ला लावला तर काय दिसते मर्यादित "Attention " वर  माहितीचा भडीमार करून जास्तीत जास्त लक्ष वेधण्याचे  आणि वेगेवेगळ्या जाहिराती, सवलती किंवा वेगळ्या प्रणाली वापरून मर्यादित Attention मधील जास्तीत जास्त ताबा मिळविण्याचा यत्न दिसतो . बर एकीकडे माहितीचा भस्मासुर वाढलेला असताना माणसाची लक्ष देण्याची वृत्ती (Attention ) याचा आवाका वाढल्याचे कुठे आढळत नाही . त्यामुळे  मग खऱ्या विक्रीपेक्षा Eyeballs , Clicks , likes , hashtags आणि emojis यांच्यावर विसंबून राहून किती वेळ आणि किती प्रमाणात ( Quality & Quantity of Attention ) आपण ग्राहकाला खिळवत ठेवले असे मापदंड उदयाला आहे .  प्रत्यक्ष विक्री किंवा नफा यापेक्षा ग्राहक संख्या , त्यांच्या Clicks किंवा hits यावर  यशाचे मोजमाप चालू झाले .  थोडक्यात  आपल्यापेक्षा आपला वेळ हाच या डिजिटल क्षेत्राने  खरेदी आणि विक्रीला  काढला . 

यामुळे काय झाले तर मिळालेला वेळ प्रभावी पणे वापरण्यासाठी या कंपन्यांनी  आपले  सॉफ्टवेअर , analytics टूल्स वापरून ग्राहकाला आवडणाऱ्या , त्याला रुचणाऱ्या , त्याला प्रभावित करणाऱ्या , त्याला आनंदी करणाऱ्या गोष्टीच निवडून त्याच्या समोर ठेवायला सुरुवात केली . त्याचे निकष  हे लक्षवेधी किंवा वेगळ्या गोष्टी दाखविण्याकडे होते कारण पुन्हा "eyeballs किंवा clicks " चे अर्थकारण .  यातून  या आभासी दुनियेत  सुखी जीवन अनुभव , आपले कसे बरे चालले आहे हे दाखविणारे वृत्तांकन , राजकारणी किंवा फिल्म स्टार्स यांचे "Larger Than Life " असे वर्णन करणाऱ्या बातम्या किंवा व्हिडिओ याचीच भाऊगर्दी झालेली दिसते . यातून फक्त स्वतःवर प्रेम करणारी , आपला दृष्टिकोन हाच "Worldview " मानणारी , वास्तविकतेपासून तुटलेली अशी नेटिझन्स ची एक पिढी निर्माण झाली. "काहीतरी अफाट " च्या नावाखाली आचरट चाळे ,PDA च्या नावाखाली शारीरिक जवळीक , प्रेरणादायी जीवनशैलीच्या जाहिरातीसाठी संपत्तीचे ओंगळवाणे प्रदर्शन आणि आपण किती क्रांतिकारी या नावाखाली कुठलीही अतरंगी गोष्ट  करण्याची तयारी  यामुळे  एक वेगळ्या प्रकारचा "complex " घेऊन ही पिढी वावरू लागली . 

एकाग्रता आणि मानसिक शांतता  हाच शत्रू असल्यामुळे  या एकाग्रता रुपी विश्वामित्राच्या तपश्चर्येचे भंग करण्यासाठी  आणि आपली लक्षपूर्वक पाहणे आणि ऐकणे ही सवय कमी करण्यासाठी  likes , clicks  किंवा hastag  वर आधारित  बक्षीस रुपी मेनका  सदैव तैनात करण्यात आल्या . 

यामुळे झाले काय तर " वादे  वादे जयते तत्त्वबोध:" या संस्कृत सुभाषिताप्रमाणे " वेगवेगळ्या  विचारधारा आणि तत्त्व प्रणाली यांच्या विचार मंथनातून सत्य  बाहेर येते " हा विचार मागे पडून मला जे दिसते आणि मला जे पटते तेच अंतिम सत्य असा थोडासा "Narcissist " विचार प्रबळ होताना दिसून येतो . यातून मग आपल्यापेक्षा वेगळे मत असणाऱ्या लोकांचा दुस्वास किंवा त्यांचा विरोध अश्या घटना सर्रास घडताना आपण पाहतो .  पूर्वी ७० ८० दशकात  हिंदी सिनेमातला हिरोईनच्या मागे लागलेला खलनायक जसा " तुम मेरी नही तो किसकी नही हो सकती " असे म्हणायचा त्याचेच आजच्या डिजिटल जगातील नवे प्रारूप म्हणजे "Cancel Culture ". 

पूर्वी आपल्याला आवडत नसलेल्या व्यक्ती किंवा विचाराकडे आपण दुर्लक्ष करायचो , आता तेवढ्यावर भागात नाही , आता आपण त्यांना "Cancel " करतो . trolling , body Shaming अशा आता रुळलेल्या मार्गापासून ते  अगदी त्यांच्या व्यावसायिक बाबींमध्ये ढवळाढवळ इथेपर्यंत याची मजल गेलेली दिसून येते . जीवनातून उठविणे म्हणजे "Cancel Culture ". 

त्यामुळेच स्वातंत्र्यदिन साजरा करताना "स्वातंत्र्य  आणि स्वैराचार ", "अधिकार आणि हक्क " " मतमतांतर आणि दुस्वास " यातील अदृश्य सीमारेषेचे आकलन होऊन  आपण मार्गक्रमण करायचे ठरविले  तर ती " breaking News " ठरेल हे निश्चित . 

सर्वांना स्वातंत्र्य दिनाच्या शुभेच्छा .