अब की बार ...... 

सध्या भारतभर  लोकसभा निवडणुकीचे वारे वाहत आहे।  ९० कोटी मतदाता , १० लाख मतदानकेंद्रे , ७ टप्प्यांमध्ये होणारे मतदान , ८०४९ उमेदवार  अशा माहितीवरून  याला जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाहीचा उत्सव का म्हणतात ते आपोआपच कळेल। आज (दि  १९ रोजी ) शेवटच्या टप्प्यांतील मतदान  पार पडल्यानंतर या उत्सवाची उत्तरपुजा चालू होऊन दि २३ मे  रोजी निकालानंतर सत्तारूपी प्रसाद वाटपाने याची सांगता होईल। 

मला मुळातच हे सर्व प्राचीन भारतीय परंपरेनुसार एक यज्ञ कर्मच वाटत आलेले आहे। यज्ञा मध्ये जसे   यजमान असतो  जो  आपल्या  उद्दिष्टाच्या  पुर्ततेसाठी / इच्छापूर्तीसाठी  पुरोहितांच्या मार्गदर्शनाखाली हे सर्व सव्यापसव्य हाती घेतो। देव-देवतांना आवाहन करून , त्यांना प्रसन्न करून त्यांच्याकडून " तथास्तु " असा आशीर्वाद मिळवून आपली इच्छा , मनोकामना पूर्ण करून घेतो  . 

आपले राजकीय पक्ष  या यजमानसारखे आहेत। देव-देवतारूपी  मतदारांना " आवाहन(स्वाहा :) " करून " मतदान आयोगाच्या (पुरोहित) अधिपत्याखाली  , त्यांना वश करण्यासाठी हा निवडणूक रूपी  यज्ञ आयोजिला आहे।  मतदाराने तथास्तु म्हणुन मत (आशीर्वाद ) देऊन राज्य करण्याची (इच्छापूर्ति/ प्रसाद ) संधि द्यावी या साठी  खुप प्रयत्नशील आहेत।  यज्ञामधील आहुति म्हणजे  हे यज्ञकर्म  यशस्वी व्हावे यासाठी दिली जाणारी आश्वासने , केलेल्या कामांविषयी केले जाणारे दावे -प्रतिदावे , एकमेकांची उडविलेली खिल्ली। 

 ही आहुती 

• कधी " कामदार vs नामदार " किंवा "चौकीदार चोर है  vs मैं भी चौकीदार" अशा घोषणामय जल्लोषातच अडकलेली दिसते।
•  कधी ती " गरजू , गरीब , दुर्बल समाजघटकांना दिल्या गेलेल्या योजनांच्या ( आयुषमान भारत , उज्जवला योजना , इज्जतघर (शौचालय )योजना , आवास योजना, शेतकरी कर्जमाफी   vs न्याय योजना ,  रोजगार निर्मिति योजना , रयतबंधु योजना ) उहापोह करण्यात समरस झालेली असते  
• कधी ती "राष्ट्रीय सुरक्षा , जागतिक व्यापार विस्तार , परराष्ट्रीय धोरणे, देशाची जागतिक प्रतिमा " Vs " नागरी अणि ग्रामीण समस्या & त्यातील तफावत " असे  विशाल अणि अतिसूक्ष्म  विषय एकाचवेळी हाताळत असते।  
• कधी ती "भाषिक , धार्मिक अस्मितांना "आवाहन करत असते   तर कधी ती "स्थानिक मुद्द्यांसमोर"(पाणी , दुष्काळ , स्रियांचे सबलीकरण , त्यांची सुरक्षा ) नतमस्तक होते। 
• कधी ती "सबका साथ सबका विकास" म्हणतअसतानाच  "जातीय अणि धार्मिक समीकरणे जुळवून " जास्तीतजास्त आपल्या देवतांनी तथास्तु म्हणावे म्हणून "ध्रुवीकरण "अस्त्राचा प्रयोग करते  तर  दुसरीकडे  असे  करताना "लाज कशी वाटत नाही " म्हणुन बोल लावताना पण दिसते । 

या सर्व यज्ञकर्मातून  आहुति समर्पित केल्यावर  देवतेला आवाहन  ज्या मंत्रपठणातून होते ते म्हणजे " प्रचारसभा , मुलाखती , पदयात्रा , रोड शोज  इत्यादी। 

मतदार रूपी देवता जरी शहाणा असला किंवा सुबुद्ध असला तरी यजमान पण तितकेच हुशार अणि चतुर आहेत  त्यामुळेच मग "साबरमतीच्या किनाऱ्यावरील यजमानाला " उत्तरेतील "माँ गंगा यज्ञासाठी बुलावा देते " किंवा "दुर्गाप्रदेशमध्ये रामभक्त अखंड यज्ञ आरंभतात , व रीतिप्रमाणे  आहुति  ही रक्तरंजित ठरते "

या सर्व मंथनातुन  जी मूलभूत  गरज प्रकट होते ती  म्हणजे या सर्वांचा उद्देश। "अवघेचि संसार सुखाचा करीन " ही आपुलकीची भावना।  या भावनेतून आचार विचार , भाषा , धर्म , राजनैतिक जाणिवा  अश्या प्रवृत्तीचे दुवे जोडले जातात  ज्यातून काही बंधने स्वखुशीने स्वीकारून राष्ट्र नावाची गोष्ट आकार घेते। राष्ट्रीय अस्मिता निर्माण होते।  आपल्या जगण्याला विशेष अर्थ आहे हे दाखविणारे  सांस्कृतिक विकासाचे टप्पे गाठते।  साहित्य , कला निर्मिति होते , ज्यातून जगण्याच्या प्रेरणेची माहिती मिळते।या प्रेरणेचे , अस्मितेचे  भांडवल केले जाते मग " राष्ट्रवादी vs अभिजन " किंवा " अखंड राष्ट्र  Vs टुकड़े टुकड़े  गैंग ", " स्थानिक vs उपरे " असे नवीन आवाहन केले जाते। 

त्यामुळे हा "जनहितपूजन " विधी आहे , जो सौंदर्याने नटलेला आहे , ज्यात रस(Issues) ,रूप (Glamour), नाद( Clamour) , गंध(Emotions) या सगळ्या घटकांना स्थान आहे।  ज्याची  परिणीति  " निर्मिति अणि विध्वंस " या त्रिकालाबाधित सत्यापाशी  आपल्याला घेऊन जाते। 

मतदार रूपी  देवतेच्या आशीर्वादने  या निवडणूक रूपी यज्ञामध्ये  एखाद्या यजमानची "इच्छापूर्ति होते ", त्याला सत्तारूपी प्रसाद मिळताे ती नवनिर्मितीची सुरवात असते कारण ती हरणाऱ्या यजमानाच्या इच्छापूर्तिच्या विध्वंसा वर आकाराला येते। 

इथे मला मराठी माणसाच्या राजकारणानंतरच्या दुसऱ्या आवडीच्या विषयातील सन्दर्भ आठविला , तो म्हणजे " नाटक अणि त्याची सुरवात ". आपल्याकडे  असुर वृत्तीचा विध्वंस करणारा  अणि नाट्य कलेचा ज्ञाता म्हणुन " शंकराची " पूजा करण्याची प्रथा आहे।  " तुम्हा तो शंकर सुखकर हो " असे  म्हटले की पड़दा वर जातो  अणि नाटकाला सुरवात होते। असुर सुर बिघडवतात म्हणुन त्यांचे निर्दालन करायला " शंकराला " आवाहन केले जाते।  पूर्वी संगीत नाटक सुरु होण्यापूर्वी "पंचतुंडनररुंडमाळधर  पार्वतीश आम्ही नमितो " या नान्दीने  नाटकाची सुरवात केलि जायची  जेने करून नाटकाचा सूर चांगला लागावा।

कदाचित यातूनच प्रेरणा घेऊन काही यजमान निवडणूक रूपी रंगमचावर आपला अविष्कार चांगला रहावा म्हणून  शंकर चरणी लीन झाले आहेत। सत्तारूपी प्रसाद मिळविताना आपला सुर बेसुर होउ  नये म्हणुन शंकराला आवाहन करत आहेत।

त्यामुळे "निर्मिति अणि विध्वंस " या त्रिकालाबाधित सत्याच्या प्रयोगासाठी २३ मे ला तयार रहा 

क्यों की 

" अब की  बार.. ......  

                               भोलेनाथ बाबा की इच्छा के साथ "

                                             FOUR MORE SHOTS & बाई "माणूस"!

मे महिना चालू झाला की दरवर्षी देशभरातून  नामवंत मैनेजमेंट कॉलेज मधील  पदवीधर वेगवेगळ्या  वित्त कंपनी जॉइन करत असतात।  परवा ऑफिसमधील  सहकाऱ्याने  हाच धागा पकडून  कैंटीनमध्ये मला प्रश्न केला की " What is the Diversity Quotient of your team ?"  अशा खोचक आणि तिरकस प्रश्नांना आता मी सरावलेला होतो  त्यामुळे लगेचच मी  पण उत्तर दिले  की "Yes,We  have done full justice to Diversity".

" Diversity" या शब्दाचा खरा अर्थ "  सांस्कृतिक,भाषिक, लैंगिक, धार्मिक विविधता " असा होतो  जिथे  सर्वसाधारणपणे 4 किंवा 5 प्रकारची विविधता अपेक्षित असते।  या मध्ये प्रामुख्याने " व्यावसायिक कौशल्य( Occupation) ", "व्यक्तिमत्व ( Personal Skills),"संस्कार & विचारपद्धती, वृत्ति ( Values & Attitudes), लैंगिक पर्याय ( Sextual Orientation), शारीरिक कमतरता (Physical Disability) " या बाबींचा समावेश होतो। दुर्दैवाने कॉर्पोरेट क्षेत्रामध्ये  बरेचदा " Diversity" याचा अर्थ "Representation of Women"(महिलांचा समावेश/ सहभाग ) इतकाच संकुचित घेतला जातो।  तो खोचक प्रश्र याच पार्श्वभूमीवर विचारला असल्याने  माझे उत्तर पण त्या संकुचित साच्यातच  बसणारे होते  की  आमच्या टीम मध्ये  महिलांचा सहभाग चांगला आहे किंवा आम्ही मोठ्याप्रमाणात महिलांना संधी दिली आहे। 

"चूल अणि मूल" या मानसिकतेतून  बाहेर पडून बायका शिकू लागल्या अणि संसारचे रहाटगाडगे  चालवत असताना अर्थार्जन करून तो सुखाचा करण्यासाठी मदत देखील करू लागल्या। अधिकाधिक बायकांना संधि मिळावी , शिक्षणातून जमविलेली कौशल्ये वापरून प्रगति करता यावी , इच्छा असून देखील केवळ घरच्या जबाबदारीमुळे काम करण्याची संधि वाया जाऊ नये म्हणुन  मग  सावर्जनिक जीवनात तसेच  खासगी कंपन्यांमध्ये  महिलांचा कामातील सहभाग  वाढविण्यासाठी  वेगवेगळे उपक्रम  सरकारी अणि खासगी  पातळीवर राबविलेले गेले , त्यातलेच काही  खासगी  उपक्रम म्हणजे " Diversity Council" , " Woman Empowerment Forum" इत्यादि। या सगळ्याचा परिणाम असा झाला की  ज्याला आपण  पोषक वातावरण  म्हणतो ते निर्माण होऊन जास्तीत जास्त महिला  वर्कफोर्स  मध्ये सहभागी झाल्या  व पुढेही होतील। 

पण मला कुठेतरी ती "Diversity" या शब्दाची मूलभूत व्याख्या  खुणावत होती।  जी विविधता अपेक्षित आहे ती खरेच उपलब्ध आहे की "Tokenism" च्या युगात  हे पण " प्रतिकात्मक " आहे।  तेवढ्यात "Egg Punjabi " अशी हाक ऐकु आली अणि   कैंटीनमध्ये  दिलेली आर्डर  तयार असल्याची वर्दी मिळाली। आता " Diversity" सोडून या " Variety" वर लक्ष केंद्रित करावे असा विचार करून समोर आलेल्या  डिश वर तुटून पडलो।

सध्या सर्वत्र  OTT (Over the Top) प्रकारात मोडणाऱ्या  अणि  "Subscription Video on Demand( SVOD)" या तत्वावर चालणाऱ्या  इंटरनेटच्या माध्यमातून आपल्या पर्यन्त  पोचणाऱ्या " Web Series" नामक मनोरंजनाचा नवा पर्याय उपलब्ध झाला आहे।  "आपले मनोरंजन आपल्या सवड़ीनुसार " या त्यातल्या  मूलभूत स्वरुपामुळे ते खूप लोकप्रिय होताना पण दिसत आहे।  या "Web Series" मधून वेगवेगळे सामाजिक , राजकीय , कौटुंबिक  विषय हाताळले जात आहेत।  सादरीकरणातील  बोल्डपणा  किंवा  लेंगिकतेचे ओंगळवाणे  प्रदर्शन  किंवा  भावना चाळविण्यासाठी  दाखविला जाणार "स्वैराचार "  यामुळे  त्यावर सडकून  टीका पण होताना दिसत आहे।  हा " स्क्रीनप्ले " अणि " सिनेमेटिक ट्रीटमेंट " चा भाग थोड़ा बाजूला ठेवला तरी   " व्यक्तिरेखांची मांडणी (Characterisation) या  मुद्द्यावर  बहुतांश सर्वच ""Web Series"  एक प्रकारचे साचलेपण आहे .

" Amazon Prime" या OTT Platform वरील  अशाच  एका  गाजलेल्या " Web Series" चा ; " Four More Shots"  चा थोड़ा उहापोह।  ही कथा आहे  " दामिनी ", " अंजना ", " सिद्धि  आणि  " उमंग " या  चार मुलींची।

आयुष्य आपल्या अटींवर जगताना होणारी धावपळ , नातेसंबधातील  ओढाताण , सामाजिक बंधने झुगारून वाटचाल करताना होणारी मानसिक घालमेल , "Winner takes it all"  या मानसिकतेतून आलेली देहबोली अणि भाषेतील आक्रमकता ,  मनाप्रमाणे सर्व घटना घडल्या नाहीत तर येणारी अगतिकता । या सर्व परिस्थितीत  आशा  निराशेच्या हिंडोळ्यावर डोलताना हितगुज करण्यासाठी असलेली जागा म्हणजे या गोष्टीतील " Truck Bar" अणि " हर फ़िक्र को प्याले में उतारता चला गया " च्या तत्वावर  होणारी  मदिराक्षीची सूरसंगत म्हणजे "Four More Shots". 

या गोष्टीतील

• " दामिनी" ही एक "शोध पत्रकारिता " करणारी उद्योगिका असून ती या विषयाला वाहिलेले ऑनलाइन न्यूज़ पोर्टल चालविते।  पत्रकारिता , त्यातला आशय यासाठी गौरविलेली ती वैयक्तिक  आयुष्यात  अत्यंत  खासगी अश्या "Private Part Itching" मुळे त्रस्त आहे.  या मुळे आपल्या शारीरिक गरजांची पूर्तता करण्याला अडथळा होतो आहे या भयगंडातून "gynecologist"  क्लिनिकच्या  वाऱ्या करणारी ती व्यावसायिक पातळीवर नफाखोरीसाठी " शोध पत्रकारिता " की " गॉसिप जर्नलिज्म " या मुद्द्यावर गुंतवणूकदारासोबत उभा दावा मांडत आहे। 
• " अंजना " ही एक प्रथितयश वकील असून अत्यंत मोठ्या " वकील पेढ़ी मध्ये (Law firm) मध्ये  सीनियर एडवोकेट आहे।  खासगी आयुष्यात एक घटस्फोटित सिंगल मॉम आहे।  कामाच्या व्यापातुन  मुलीकडे होणारे दुर्लक्ष ,  मुलीचा सांभाळ करताना होणारी नवऱ्याची मदत , नवऱ्याच्या आयुष्यात आलेली नवीन मुलगी ,  आपले करियर , मुलगी की प्रथम  स्व:तच्या  मानसिक अणि शारीरिक गरजा  अश्या कचाट्यात सापडलेली अल्फ़ा वुमन आहे । 
• " सिद्धि " ही एक श्रीमंत कुटुंबामध्ये जन्माला आलेली , वडिलांची लाड़की मुलगी  . " Perfect Marriage Material" या सदरामध्ये मोडण्यासाठी आईच्या आग्रहाखातर  सतत " स्व:तचा पोर्टपोलिओ " तयार करायचा व " श्रीमंत मुलाशी लग्न करुन " खानदान का नाम "ऊँचा वैगरे करायचे "की  आपले आयुष्य आपल्या मर्जी प्रमाणे जगायचे  या विवंचनेत आयुष्य जगण ा री। 
• " उमंग " ही पंजाबमधील एका  छोट्या गावातून मुंबईमध्ये येऊन " जीम इंस्ट्रक्टर " म्हणुन काम करणारी मुलगी।  खासगी आयुष्यात  उभयलिंगी (Bi-Sextual) असल्यामुळे होणारी घुसमट  अणि पारंपरिक विवाह पद्धतिचा तिटकारा  व आपण वेगळे असलो तरी आपले म्हणून कोणी तरी असावे ही मुलभुत मानवी गरज  अशा कोंडीतून वाट काढताना होणारी तगमग  कुणाला दिसू नये म्हणुन आक्रमकता अणि बंडखोरीचे पांघरूण घेऊन जगणारी ललना। 

वरवर पाहता आशय वाचल्यावर " स्क्रीनप्ले"  किंवा " त्याला दिलेली सिनेमेटिक ट्रीटमेंट " आधुनिक नव्हे तर अत्याधुनिक (असे खरेच असते का अस वाटायला लावण्याइतकी ) या सदरात मोडणारी , पण  व्यक्तिरेखांची मांडणी (Characterisation) या  मुद्द्यावर "Woman Empowerment" च्या नावाखाली  बाई ला  " बाई माणूस " म्हणुन रंगविणारी। 

"शिक्षण , शिक्षणातून नोकरी , नोकरीतून आर्थिक सुब्बता , त्या  जोडीला येणारे विचार अणि आचार स्वातंत्र्य , आत्मकेन्द्री वृत्ति  अणि आपला म्हणुन जो गोतावळा  आहे  त्याला गृहीत धरुन आपल्याच गरजा पुढे रेटण्याची मानसिकता  " ही ठाशिव  पुरुषी  विशेषणे  घेऊन  जगणाऱ्या बायका म्हणजे  बाई "माणूस ".  त्यामुळे त्यातून येणाऱ्या अगतिकतेला , संकटांना भिडण्याची पद्धत पण तद्दन  पुरुषी : "फ़कारांत अणि भकारांत बाराखडीची भाषा  अणि मदिराक्षीची सुरसंगत ". 

मी विचार करू लागलो  अणि ही व्यक्तिरेखांची मांडणी (Characterisation)  मला कुठे तरी खटकली, त्याला कारण म्हणजे मी आजूबाजूला , कुटुंबात पाहत आलेल्या बायका  अणि मी सध्या वाचत असलेले पुस्तक  "आमच्या आयुष्यातील काही आठवणी :श्रीमती रमाबाई रानडे "

२०  व्या  शतकात स्री शिक्षण अणि सबलीकरण या क्षेत्रात काम केलेले एक मोठे नाव।  घरच्या वडीलधारी मंडळींचा विरोध सहन करून , नवऱ्याच्या इच्छेखातर  मराठी अणि इंग्लिश वाचायला शिकून , रोजच्या संसारात  त्याचा चतुराईने उपयोग करून घेणाऱ्या दृष्टया।  आपले विचार मांडण्याची संधी मिळा ल्यानंतर केलेल्या भाषणात  त्यांनी  स्री शिक्षण अणि सबलीकरण, त्याचे फायदे अणि त्याकडे ठेवायचा दॄष्टिकोण , अगदी समर्पक उपमेत शब्दबद्ध केला आहे। त्यांनी या सगळ्या प्रक्रियेला " केळीच्या  झाडाची उपमा दिली आहे। "  त्या झाडाला जसे केळाचे घड लागू लागतात तसे ते झाड़ वाकू लागते। तसे  शिक्षण , विचार अणि मत स्वातंत्र्य, रोजगारीच्या संधी , आर्थिक सुब्बता  अशी सगळी फ ळे लागल्यानंतर  स्रिया  या नम्र होतात  , सर्वसमावेशक होतात ,  या नम्र होण्यातच खरे सबलीकरण आहे। कारण ते बाईचे बाई पण जपून केलेले सबलीकरण आहे।

आत्मकेन्द्री वृत्ति पेक्षा सर्वसमावेशकता अणि  परिपक्वता  यांचा आधार घेत घर अणि करियर यांचा तोल संभाळ ताना होणारी ओढा ताण  नैसर्गिक आहे  हे लक्षात घेऊन अंगभूत मानसिक कणखरपणा व  तडजोड करण्याची वृत्ति  याने त्याचा दाह  कमी करणे हा त्यावरील उपाय आहे। "Winner Takes It all" या मानसिकतेपेक्षा "You can not have your Cake & eat it too"  मधील तडजोडीची अपरिहार्यता महत्त्वाची ठरते।

असे बाईचे बाई पण जपून केलेले सबलीकरण " Diversity" मध्ये अभिप्रेत असलेल्या व्यक्तिमत्व ( Personal Skills),"संस्कार & विचारपद्धती, वृत्ति ( Values & Attitudes), लैंगिक पर्याय ( Sextual Orientation) या विविधतेला वाव देईल  नाहीतर  " बाई च्या एनाटोमी मध्ये ठाशिव  पुरुषी मानसिकता घेऊन जगणाऱ्या बायका म्हणजे  बाई "माणूस",हे "Tokenism" च्या युगात  फक्त  " प्रतिकात्मकच " ठरेल। 

आत्मकेन्द्री वृत्ति पेक्षा सर्वसमावेशकता अणि  परिपक्वता  यांचा आधार घेत घर अणि करियर यांचा तोल संभाळत  आम्हाला सक्षम बनविनाऱ्या माझ्या आईला "Mother's Day" च्या हार्दिक शुभेच्छा।